Lời phê bình ( criticism ) dù là mang tính xây dựng hay không mang tính xây dựng, chúng ta đa phần cũng không chào đón nó. Lời phê bình tiêu cực sẽ ảnh hưởng đến tâm trạng và lòng tự trọng của bạn. Tuy bạn biết những lời phê bình đó không giúp gì cho mình nhưng bạn vẫn bị nó ảnh hưởng. Vậy nguyên nhân là do đâu ? Tại sao bạn nghe những lời phê bình ?

1. Do trải nghiệm từ thời thơ ấu của bạn, từ mối quan hệ của bạn với bố mẹ, người trực tiếp chăm sóc bạn. Bố mẹ dạy bạn những hành vi nào được chấp nhận, những hành vi nào sai trái, không được chấp nhận bằng cách phê bình bạn, trừng phạt bạn . Sự ủng hộ của bố mẹ có ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với bạn, vì nó liên quan đến vấn đề sống-chết. Vì khi bạn còn bé, bạn dựa vào bố mẹ, bố mẹ chăm sóc bạn về mặt vật chất và tinh thần. Nhưng khi bạn có hành vi sai trái, bố mẹ bạn có thể phê bình con người bạn thay vì chỉ phê bình hành vi. Sự phê bình đó không giúp bạn phân biệt được sự khác nhau giữa hành vi sai trái và giá trị con người bạn.
Bạn chấp nhận, đồng ý với những lời phê bình của ba mẹ đối với bạn. Ví dụ , nếu bố mẹ phản đối những hành vi tình dục của bạn thì tiếng nói nội tâm của bạn ( những lời phê bình nội tâm của bạn ) sẽ gọi bạn là kẻ vô đạo đức. Nếu bố mẹ dán cho bạn cái nhãn là lười biếng, ngu ngốc, thất bại… thì tiếng nói nội tâm của bạn sẽ chấp nhận quan điểm đó của bố mẹ và nó sẽ gọi bạn bằng những cái tên tương tự. Ngày qua ngày, bạn đồng nhất quan điểm của bạn với bố mẹ bạn. Bởi vì nó giúp bạn cảm thấy an toàn hơn, được chấp nhận, được yêu thương. Bố mẹ chỉ chấp nhận bạn, yêu thương bạn nếu bạn giống họ, suy nghĩ và hành xử giống họ. Vì khi bạn còn bé, sự chấp nhận, ủng hộ của bố mẹ có ý nghĩa sống còn với bạn. Bằng cách tự phê bình mình giống như cách bố mẹ phê bình bạn, bạn cảm thấy mình giống bố mẹ và được bố mẹ yêu thương. Những lời phê bình đó được củng cố theo thời gian vì nó đem lại cho bạn cảm giác được yêu thương, được chấp nhận. Việc bạn từ chối nghe những lời phê bình đó chẳng khác nào việc bạn đánh mất đi tình yêu thương, sự chấp nhận của bố mẹ. Đó là lý do tại sao nhiều lúc bạn thấy những lời phê bình đó thật vô lý nhưng bạn vẫn không bỏ nó được.

2. Bạn dựa vào những lời phê bình để giúp đương đầu với cảm xúc lo lắng, vô dụng, bị từ chối, khiếm khuyết. Ví dụ : những lời khen giúp bạn cảm thấy tốt hơn. Đó là lý do khiến bạn cảm thấy khó khăn khi phải bỏ ngoài tai những lời phê bình ( khen – chê ). Những lời phê bình giúp bạn cảm thấy an toàn và thoải mái. Nhưng cái giá mà bạn phải trả để nghe những lời phê bình ( những lời khen ) đó rất cao; và nó làm suy yếu cảm giác của bạn về giá trị bản thân. Hành vi đó của bạn ( nghe, quan tâm đến lời phê bình ) đã được củng cố qua bao năm tháng. Những gì giúp bạn giải tỏa lo lắng, căng thẳng sẽ được củng cố. Ví dụ như xem tivi, ăn uống, thói quen than thở, thể thao…

3. Lời phê bình khiến bạn cảm thấy giá trị bản thân được nâng cao bằng 2 cách.(1) là so sánh bản thân với người khác. Bạn càng nỗ lực trong việc so sánh mình với người khác, bạn sẽ càng cảm thấy mình tốt hơn, ít khiếm khuyết hơn. Từ đó nó tạo cho bạn thói quen so sánh. (2) Bạn đặt ra những tiêu chuẩn hoàn hảo.

4. Nỗi sợ bị từ chối, phản đối. Một cách để kiểm soát nỗi sợ bị từ chối đó là bạn liên tục dự đoán về nó để tránh bị bất ngờ nếu nó xuất hiện. Bạn luôn tìm cách đoán trước suy nghĩ của người khác, kiểu như :” Cô ấy sẽ không thích mình đâu”. Nếu bạn lường trước việc mình bị từ chối, thất bại như thế nào thì bạn sẽ ít bị tổn thương nếu nó xảy ra.

Một cách khác để đối mặt với nỗi sợ bị từ chối là từ chối bản thân trước. Khi những lời phê bình của người khác tấn công bạn, thì không ai có thể phê bình những điều mà bạn chưa từng nghe . Vì bạn đã tự phê bình mình trước đó rồi. Thói quen tấn công bản thân mình sẽ được củng cố nếu nó giúp bạn giảm bớt sự lo lắng về việc mình bị những người khác phê bình.

4 kiểu đáp ứng đối với lời phê bình, chỉ trích :
1. Kiểu xung hấn
Đáp ứng kiểu xung hấn là 1 dấu hiệu của lòng tự trọng thấp. Bạn phản ứng thù địch với nguời chỉ trích bạn vì bạn cũng đồng ý phần nào với lời phê bình của họ về bạn. Bạn "trả đũa" lại họ chỉ vì bạn muốn chứng tỏ rằng dù bản thân mình có khiếm khuyết nhưng con nguời bạn vẫn giá trị hơn họ.
2. Kiểu thụ động :
Khi nguời ta phê bình bạn, bạn chỉ biết đồng ý, xin lỗi, tự bao bọc mình truớc dấu hiệu "tấn công" của nguời kia. Im lặng truớc lời phê bình cũng đuợc xem như là 1 kiểu đáp ứng thụ động ( passive response) . Kiểu đáp ứng của bạn sẽ khiến cho nguời phê bình bạn cảm thấy họ giỏi giang, cao siêu hơn bạn. Điều nguy hại cho bạn là bạn sẽ phí nhiều năng luợng tinh thần để suy nghĩ lời trả đũa lại họ. Bạn không nói ra suy nghĩ của mình, nhưng bạn vẫn phí năng luợng của mình để suy nghĩ về nó. Khi bạn tự bao bọc mình truớc những lời chỉ trích tiêu cực, nó sẽ làm giảm đi lòng tự trọng của bạn.

3. Kiểu thụ động- xung hấn
Đầu tiên, khi bạn bị chỉ trích, bạn sẽ phản ứng thụ động bằng cách xin lỗi hoặc đồng ý sửa đổi bản thân. Về sau, bạn quên những lời chỉ trích đó hoặc bạn thực hiện những hành vi xung hấn khác.

Kiểu đáp ứng thụ động - xung hấn nguy hiểm gấp đôi 2 kiểu trên. Nó hạ thấp lòng tự trọng ( self - esteem ) của bạn gấp đôi. Bạn sẽ âm thầm căm ghét bản thân mình.
4. Đáp ứng kiểu thích đáng ( effective response styles ): gồm 3 loại:
1. Chỉ đơn giản là đồng ý với lời phê bình nếu nó đúng. Mục đích ở đây là để dừng ngay lập tức những lời phê bình. Khi lời phê bình đúng :
a) nói “ bạn đúng rồi”
b) Lặp lại, tóm gọn lại những ý chính của lời phê bình để người phê bình biết là bạn nghe đúng những gì họ nói.
c) Giải thích về hành vi của bản thân, nếu cần thiết. Nhưng nếu bạn đang muốn nâng cao lòng tự trọng của mình thì tốt nhất là không bao giờ nói xin lỗi và hiếm khi nói lời giải thích. Nên nhớ rằng những lời phê bình của mọi người không được bạn chào đón. Và phần lớn những lời phê bình thậm chí không xứng đáng để bạn xin lỗi hay giải thích.

Trường hợp lời phê bình là không đúng, bạn sẽ thực hiện phương pháp thứ 2.
2. Đồng ý một phần : Bạn chỉ đồng ý một phần nào đó lời phê bình. Có thể bạn sẽ muốn tranh luận với người phê bình để họ hiểu quan điểm của bạn. Điều này là tốt nếu như người phê bình bạn có những lời phê bình mang tính xây dựng và họ sẵn sang thay đổi quan điểm bản thân. Còn đối với những lời phê bình tiêu cực thì không đáng để bạn tranh luận.

Hay phê bình người khác là 1 dấu hiệu của sự tiêu cực và bất an. Những người hay phê phán thường chỉ quan tâm đến những gì thiếu sót, sai trái của cuộc sống thay vì tập trung vào nhwuxng mặt tích cực. Họ có nhu cầu hạ thấp lòng tự trọng của bạn để nâng mình lên cao. Họ muốn kiểm soát bạn một cách gián tiếp , thay vì yêu cầu trực tiếp bạn làm điều gì đó, họ muốn ảnh hưởng, tác động bạn một cách gián tiếp , bằng cách than phiền về bạn.

3. Yêu cầu người phê bình giải thích rõ ràng. Vì phần lớn những lời phê bình là mơ hồ. Bạn cần phải hỏi rõ họ có ý gì khi nói như vậy. Từ khóa ở đây là : “Chính xác”, “ Cụ thể”, “ cho ví dụ”. Ví dụ : Người phê bình nói :” Bạn là đứa lười biếng”. Bạn hãy hỏi họ: Bạn có thể nói cụ thể hơn không, bạn có thể cho ví dụ không ?
Tham khảo: sách “ self-esteem” của tiến sỹ Matthew McKay và Patrick Fanning
Những kiểu bạo lực về ngôn ngữ ( verbal abuse )
1. Luôn tìm cách thách thức bạn
2. Luôn tìm ra sai sót của bạn
3. Ẩn dưới sự mỉa mai hài hước là thái độ thù địch
4. Nói liên tục không ngừng về bản thân
5. Thích can thiệp vào chuyện riêng của bạn
6. Lơ bạn đi hoặc hạ nhục bạn một cách tinh vi
7. Cố tình diễn giải sai những điều bạn nói
8. Nói dối
9. Luôn đổ lỗi, buộc tội bạn.
10. Luôn ra lệnh, sai khiến bạn
11. Nói quá nhỏ khiến bạn không thể nghe được
12. Trả lời câu hỏi của bạn bằng ccash hỏi lại bạn; không bao giờ đưa ra 1 câu trả lời trực tiếp.
13. Bác bỏ, phản đối những gì bạn nói.
Nguyên nhân của người hay dùng bạo lực về ngôn ngữ:
1. Ghen tỵ
2. Họ khiến bạn không thích họ , từ đó chứng minh rằng họ là người không đáng được yêu thương.
3. Phóng chiếu những trải nghiệm khó chịu mà họ có trong quá khứ sang bạn. Tức là trong quá khứ, họ đã từng bị người khác dùng bạo lực về ngôn ngữ.
4. Không muốn bạn giỏi hơn họ.
5. Lòng tự trọng self-esteem thấp