Vì trí quan trọng của văn học dịch với văn hóa xã hội
hochieu247 > 07-04-2016, 09:16 AM
Đã từ lâu chúng ta tốn khá nhiều công sức, thời gian và giấy bút cho việc trao đổi đề tài: tiêu chí của dịch văn học là gì? Quan điểm tuy nhiều nhưng cuộc trao đổi xem ra vẫn chưa đến hồi kết.
3 chữ đạt, tín, nhã được bàn đến nhiều nhất và được đa số công ty dịch thuật tại hà nội xem là mục tiêu của dịch thuật. Người thì nói một bản dịch vừa phải bám sát với nguyên bản, vừa phải dễ hiểu, lĩnh hội được nguyên ý của tác giả, vừa phải văn vẻ lưu loát, đó chính là đạt, tín, nhã. Người thì nói chỉ cần hai chữ tín và đạt là đủ và “giải tán” chữ nhã, vì chữ nhã là vô nghĩa. Lại có một số người còn hăng hái hơn thế, đề nghị “giải tán” cả 2 chữ nhã, đạt và chỉ để lại chữ tín, bởi họ cho rằng, trong dịch thuật chỉ cần một chữ tín là đủ. Theo những người này, chữ tín bao gồm phần lớn, nghĩa là chuyển được phần lớn những cái gì mà tác giả làm và người đọc cảm nhận được ở nguyên bản trong 1 tiếng nói khác. Riêng tôi thì tôi yêu cầu “giải tán” luôn cả 3 chữ tín, đạt, nhã và chỉ cần sử dụng 1 chữ tiếng Việt mà vẫn chứa hầu hết, đó là chữ ĐÚNG - mục tiêu của dich thuat văn chương phải là đúng, tức là dịch đúng, thế thôi.
Đúng nghĩa là phải dich thuat chuẩn xác lời văn và ý thức của bản gốc. Phải tìm cho được những từ, các thuật ngữ tương ứng trong tiếng Việt để dịch thuật cho đúng với nội dung nguyên tác. Thực tiễn cho thấy, trên cơ sở tinh thần của câu văn, của ngữ cảnh trong nguyên tác, bao giờ chúng ta cũng có thể tìm được các thuật ngữ tiếng Việt chính xác nhất để có được câu văn, lời văn đúng với nguyên tác. Lắm lúc chỉ tìm một từ tiếng Việt cho thật chuẩn xác với bản gốc thôi mà người dịch thuật phải loay hoay, trăn trở mất mấy ngày liền, có khi còn ăn không ngon, ngủ không yên. Nghề dịch lắm công phu là như vậy. Trong tiếng Ba Lan, và có lẽ trong nhiều ngôn ngữ châu Âu khác cũng vậy, từ minister có nghĩa là bộ trưởng và cũng mang nghĩa là thượng thư. Trong 1 tác phẩm văn chương cổ điển mà ta dich thuat minister là bộ trưởng là không đúng với ngữ cảnh, dù rằng nghĩa của từ này không sai. Có những lời văn, câu văn thậm chí đoạn văn chúng ta có thể dễ dàng dịch thuật sang tiếng Việt trung thành trăm % với bản gốc, chính xác tới từng chữ một. Đó là khi câu văn, lời văn, hình thức tiếng nói của nguyên bản có sự đồng điệu và tương đồng với tiếng Việt. Hoặc có các câu văn đơn thuần, hoàn toàn có thể, thậm chí cần phải dịch đúng từng chữ. Chẳng hạn “anh yêu em”, “tôi ăn cơm” thì ngôn ngữ nào cũng nói tương tự thôi, người dịch thuật chỉ việc dịch đúng từng chữ là ổn. Kinh nghiệm cho thấy, trong mỗi một cuốn tiểu thuyết hay tác phẩm văn chương thường có ít nhất 50% lời thoại, câu văn, người dịch thuật có thể dịch giống hệt. Tuy nhiên trong nhiều trường hợp ta lại không thể làm tương tự, nhất là khi gặp các thuật ngữ, những lời văn, những câu văn, những thành ngữ, ngạn ngữ... phản ánh phong tục tập quán, lối sống, cách nói có bản sắc của một địa phương, vùng, miền, 1 bộ tộc, 1 dân tộc… Đây là các tình huống đòi hỏi người dịch chẳng những phải thành thạo ngôn ngữ được dịch mà còn phải thông tỏ văn hóa, lịch sử, phong tục tập quán và lối sống của dân tộc sử dụng thứ ngôn ngữ được dịch thuật sang tiếng Việt đó. một khi có được như vậy thì người dịch chẳng mấy khó khăn trong việc tìm ra câu văn, lời văn đúng với tinh thần nguyên bản. Theo tôi, ko có thuật ngữ nào, không có khái niệm nào lại không thể biểu đạt đựợc bằng ngôn ngữ khác. Cái tài của người dịch là tìm được các thuật ngữ, các khái niệm tiếng Việt đắc địa, chính xác nhất, đúng nhất.
Đúng còn với nghĩa là bản dịch thuật phải giữ được văn phong của tác giả. Đọc bản dịch thuật người đọc cảm nhận được phong cách của tác giả như đọc bản gốc vậy. Mỗi tác giả mang phong cách của riêng mình, người dịch phải hành văn trong tiếng Việt sao cho đúng với phong cách đó, giữ cho được phong cách đó. Một bản dịch làm giảm hoặc làm lệch văn phong của tác giả là một bản dịch ko đạt. Boleslaw Prus là Boleslaw Prus, Henryk Sienkiewicz là Henryk Sienkiewicz, Slawomir Mrozek là Slawomir Mrozek, Katarzyna Grochola là Katarzyna Grochola, ko thể lẫn lộn được. Mọi sự “sáng tạo” làm cho méo mó bản gốc là ko thoả mãn mục tiêu đúng kể trên.
Vai trò của văn chương dịch đối với đời sống xã hội và văn chương Việt Nam chắc ai cũng biết. Nền văn chương Việt Nam, cụ thể: thơ ca Việt Nam, văn xuôi, tiểu thuyết Việt Nam, nền lý luận phê bình văn học của Việt nam, những nhà văn, nhà thơ Việt Nam và người dân Việt Nam nói chung được hưởng lợi như thế nào từ văn chương dịch thuật và dịch thuật văn chương thì chắc ai cũng biết. Xin hãy mường tượng, diện mạo của văn chương Việt Nam như thế nào, văn học Việt Nam lớn mạnh, cách tân và hòa nhập ra sao, nếu không có văn chương dich thuat. Chính dịch văn chương đã đem lại cho người đọc Việt Nam các tinh hoa và các giá trị của văn chương toàn cầu. Không có đội ngũ các người dịch văn chương, thì chắc người đọc Việt Nam đã không được thưởng thức các hoa thơm, quả lạ văn học, đang ngày càng được cặp nhật, của các nền văn học ở năm châu. Những "hoa thơm quả lạ" này đang chiếm một tỷ lệ rất đáng nói tại các kệ sách văn học ở các nhà sách khắp miền đất nước, trong những thư viện, trường học, thu hút một lượng người đọc rất lớn. Đó là điều người nào cũng biết. Và xin lại hãy hình dung, nền văn học Việt Nam, người đọc Việt Nam sẽ bị hụt hẫng ra sao lúc dich thuat trì trệ, những người dich thuat văn chương hết yêu thích, bỏ bê công việc dịch thuật của mình? Hậu quả nhỡn tiền là các tác phẩm văn chương của thế giới sẽ ko đến được với người đọc Việt Nam và tiếp theo là những hậu quả khác. Chỉ cần nói ngắn gọn như trên cũng đủ thấy vai trò của văn chương dịch đối với đời sống xã hội và nền văn học nước nhà quan trọng} như thế nào.