1. Nhu cầu Dịch thuật
Việt Nam càng ngày càng phát triển, tổ quốc càng ngày càng đổi mới, quan hệ quốc tế mở rộng không ngừng. Nhu cầu về ngoại ngữ gia tăng và một điều đáng mừng là số người thông đạt ngoại ngữ đã tăng lên đáng kể nhờ sự quan hoài, đầu tư của quốc gia, của các cơ quan, doanh nghiệp và cá nhân cho việc giảng dạy và học tập ngoại ngữ, trong nước cũng như du học nước ngoài. Tuy nhiên, điều đó không làm giảm đi vai trò của công tác
dich thuat
trái lại, số lượng văn bản, tài liệu, tin tưởng, v.v. cần chuyển dịch ngày càng nhiều. Các phương tiện thông tin đại chúng như phát thanh, truyền hình, báo chí cần chuyển dịch thông báo từ tiếng nước ngoài sang tiếng Việt để truyền tải tới quảng đại công chúng. Các hiệp đồng, văn kiện dự án, dữ liệu cần được dịch trong các giao dịch hành chính, thương mại, hiệp tác quốc tế, v.v. cũng tăng mạnh. Các tác phẩm điện ảnh nước ngoài cần có thuyết minh hoặc phụ đề tiếng Việt. Phần mềm máy tính cần được Việt hoá, tạo thuận lợi cho người dùng. Các lớp đào tạo, tập huấn do chuyên gia nước ngoài giảng dạy cần có phiên dịch để nhiều người tham gia học tập hơn. Có thể kể ra vô vàn đề nghị Dịch thuật khác. Rõ ràng nhu cầu dịch thuật công chứng bây giờ đang ngày càng đa dạng, gia tăng và tăng mạnh.
2. Thực trạng
Vậy thực trạng công tác dịch thuật những năm gần đây ra sao? Theo hiểu biết chưa đầy đủ của chúng tôi, số lượng cán bộ có thể đảm trách công việc phiên/biên dịch với chất lượng cao hiện nay không nhiều. Thế hệ những dịch giả nức tiếng, đã có rất nhiều bản dịch các tác phẩm điển hình của văn chương Nga, Pháp, Anh, Đức, Trung Quốc, v.v. như Đỗ Đức Hiểu, Thái Bá Tân, Thuý Toàn chỉ đếm trên đầu ngón tay, đa số đã khá cao tuổi và không thể làm công tác thông dịch vốn dĩ khá găng tay và đòi hỏi sự nhanh nhạy. đời thứ hai chuyên sâu vào công tác thông ngôn hơn là biên dịch, nhưng đa phần hiện đang giữ những chức phận quan yếu trong Bộ Ngoại giao, Vụ hợp tác quốc tế các bộ hoặc các trường đại học nên cũng không có nhiều thời gian tham dự công việc này. Thế hệ thứ ba như chúng tôi hiện đang giảng dạy tại các trường đại học với số lượng sinh viên khá lớn, khối lượng công việc nặng nề nên cũng không có nhiều người có điều kiện thường xuyên tham dự phiên/biên dịch. đốn công việc phiên dịch bây chừ do Thế hệ thứ tư gồm sinh viên ngoại ngữ mới ra trường ít năm đảm đương. Còn công tác biên dịch kể cả dịch các tác phẩm văn chương, được một số lượng đông đảo những người biết ngoại ngữ thực hành. Công sức của họ thật là to lớn, lượng sản phẩm họ tạo ra thật khổng lồ. Dầu vậy, nhìn tổng thể, có thể nói công tác
dịch tiếng anh sang tiếng việt, cả phiên dịch (dịch nói) và biên dịch (dịch viết) ở nước ta cho đến nay vẫn chưa trở nên một nghề mang tính chuyên nghiệp.
Việc thiếu chuyên nghiệp hoá đã dẫn tới nhiều hậu quả đáng buồn, thậm chí nghiêm trọng. Báo Đầu tư một lần có đăng bài Bộ trưởng cứu thông dịch kể lại trường hợp thông ngôn đã dịch đoạn nói về công ti Proctor and Gambles là “chúng tôi kinh doanh ở đây như đánh bạc”, dù rằng chữ Gambles ở đây đơn giản chỉ là tên công ti chẳng liên tưởng gì tới cờ bạc cả. Lần khác, một tiếng nói lập trình có tên Java đã được thông ngôn chuyển thành “chúng tôi đã thể nghiệm phần mềm này ở Java” (Indonesia). Lại nữa, trong khi thay diễn tả tả sự tức giận của diễn giả đối với một hiện tượng bức xúc, phiên dịch đã thêm cả từ bloody vào lời dịch, một từ bừa bãi bất lịch sự trong một khung cảnh trọng thể. Điều đó khiến tuốt tuột cử toạ nước ngoài ồ lên và diễn giả lúc đó chẳng hiểu mình nói gì mà họ lại có phản ứng khác hẳn với các đại biểu Việt Nam như vậy.
3. duyên cớ
căn nguyên của thực trạng trên là do đâu? Trước hết, đó là do sự thiếu hụt tri thức và kĩ năng của người tham gia công tác dịch thuật. Người làm thuê tác
dich thuat cong chung cần nhiều loại tri thức: ngôn ngữ, văn hoá, kiến thức phổ quát hay tri thức nền (general or background knowledge) và kiến thức chuyên môn. Họ cần phải thông, có vốn từ vựng phong phú, hiểu biết thấu suốt những vấn đề ngôn ngữ học của cả hai ngôn ngữ, hiểu biết những tương đồng và dị biệt giữa hai ngôn ngữ chẳng những chỉ về ngữ pháp mà còn về ngữ nghĩa và ngữ dụng. Những hiểu biết đó gắn chặt với tri thức văn hoá về tổ quốc, con người, lối sống, lề thói, phong tục tập quán của hai cộng đồng ngôn ngữ. Đến lượt chúng, tri thức văn hoá lại phải dựa trên một nền móng tri thức bách khoa kiên cố và liên tục được cập nhật. rút cục, mỗi một chuyên ngành có những thuật ngữ, cách diễn đạt riêng, phong cách riêng, đòi hỏi người làm thuê tác dịch thuật phải hiểu được ít nhất là ý nghĩa, nội hàm của chúng, dẫu rằng chẳng thể sâu như một nhà chuyên môn. Tiếc thay, việc đào tạo ngoại ngữ chuyên ngành tới nay vẫn chưa đạt hiệu quả cao, cả về phía phụ thân lẫn học viên, như Đinh Văn Đức và Kiều Châu nhận định “… Cho đến nay chúng ta chưa có một chiến lược đào tạo đội ngũ ngoại ngữ chuyên ngành. Tuyệt đại bộ phận bố của các bộ môn ngoại ngữ khi dạy chuyên ngành đều tự học và tự tìm lối. Tính du kích và phi chuyên nghiệp chính là ở đây.”(2)
Điều này dẫn tới nhiều thách thức đối với công tác dịch thuật; nhà chuyên môn giỏi thì khả năng thuần thục ngoại ngữ lại thấp, người giỏi ngoại ngữ lại thiếu kiến thức chuyên môn, và một số người hội đủ cả hai phẩm chất này ở mức thành thạo thật quá ít oi. bằng cớ có thể thấy như embedded systems được các chuyên gia tin học dịch là hệ thống nhúng, environmentally friendly technology được các nhà môi trường dịch là công nghệ thân môi trường. Dĩ nhiên dịch như thế có thể vẫn khả chấp, song nếu họ có tri thức tiếng nói tốt hơn thì đã chọn lọc cách trình bày thuần khiết, dễ hiểu hơn. Song Ngược lại, nếu những thuật ngữ như trên được đưa cho những người chỉ biết ngoại ngữ mà không hiểu biết về tin học hay môi trường thì chưa chắc đã tìm được một thuật ngữ ăn nhập.
Ngoài những thiếu hụt về kiến thức, nhiều người làm phiên dịch giờ còn thiếu kĩ năng. Họ không hiểu hết những đòi hỏi của công tác thông dịch nên không chuyên chú đào luyện những kĩ năng cấp thiết của nghề này, chả hạn như kĩ năng ghi nhớ thông báo, tái hiện lại ý tưởng người nói mới truyền đạt, kĩ năng diễn thuyết trước công chúng (public speaking), v.v. Đây là hai nguyên cớ chính dẫn tới tình trạng trên. Nghề giảng dạy ngoại ngữ nói chung và giảng dạy môn dịch nói riêng,
dịch tiếng việt sang tiếng anh, nghề phiên dịch và nghề biên dịch là những nghề có can dự, tác động đến nhau rất lớn, nhưng không phải đồng nhất mà là những nghề biệt lập.
4. Nhu cầu đào tạo và chuẩn hoá
Qua những đàm luận trên đây, chúng tôi thiết nghĩ với nhân cách là một nghề chuyên nghiệp, những người làm thuê tác phiên/biên dịch cần được đào tạo một cách chuyên nghiệp, bài bản và cần phải chuẩn hoá. Đã gần hết thập kỉ đầu tiên của thế kỉ 21, thế kỉ của kinh tế tri thức, của hàng loạt các tiêu chuẩn như ISO, GMP mà các nhà sinh sản, doanh nghiệp ở mọi lĩnh vực kinh tế, giáo dục, y dược, v.v. phải đảm bảo và tuân thủ nếu muốn cung cấp cho người sử dụng những sản phẩm, dịch vụ có chất lượng để tồn tại và phát triển trong thế giới toàn cầu hoá, cạnh tranh mạnh mẽ hiện nay. Nghề thông dịch và nghề biên dịch cũng cần phải có những tiêu chuẩn chuyên nghiệp như vây.
Thứ nữa, người/cơ quan dùng phiên/biên dịch cũng cần nhận thức rõ điều này để đảm bảo chất lượng của công việc. Chất lượng của mọi hoạt động, dịch vụ, sản phẩm phải được sự bảo đảm, tuân của cả phía người sinh sản/cung cấp lẫn người sử dụng. Nếu người dùng còn coi nhẹ chất lượng, tự toại nguyện theo quan điểm “miễn cứ có là được”, bất luận tốt xấu, thì còn có sản phẩm/dịch vụ kém, gây tác hại không chỉ ngay trước mắt mà còn lâu dài về sau. Sản phẩm của biên/thông ngôn cũng không phải là ngoại lệ. Nếu tình trạng ‘nghiệp dư’ từ những năm 60, 70 của thế kỉ trước trong công tác này vẫn tiếp diễn thì chẳng khác gì hàng hoá sản phẩm của chúng ta vẫn chỉ theo kiểu ‘tự sản tự tiêu’, chất lượng thấp chứ chẳng thể xuất khẩu, xâm nhập thị trường quốc tế được.